Prawo do wolności – badanie w środowisku szkolnym – edycja II

Droga do wolności. Raport z badania ilościowego nauczycieli szkół ponadpodstawowych

Celem projektu badawczego jest:

• zbadanie postaw nauczycieli wobec wolności religijnej i sumienia w kontekście edukacji szkolnej;
• ocena poziomu wiedzy i świadomości nauczycieli dotyczącej praw uczniów do wolności religijnej;
• analiza różnic w podejściu do wolności religijnej między nauczycielami z różnych typów szkół;
• zrozumienie wpływów regionalnych na podejście nauczycieli do wolności religijnej;
• promowanie dialogu i edukacji międzykulturowej wśród pracowników oświaty.

Metodologia

Metoda badawcza:	wywiad kwestionariuszowy (PAPI)
Termin realizacji:	18.09. – 30.10. 2024 r.
Liczba nauczycieli objętych badaniem	600

Dobór próby

Na potrzeby badania podzielono zbiorowości uczniów oraz nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych, ze względu na typ placówki, w której się uczą lub pracują:

• branżowe szkoły I stopnia
• licea ogólnokształcące
• technika

oraz dodatkowo na placówki publiczne i prywatne. Próbę 60 placówek alokowano między wyróżnione subpopulacje w sposób proporcjonalny do ich szacowanej  liczebności na podstawie danych z Rejestru Szkół i Placówek Oświatowych Ministerstwa Edukacji Narodowej (stan na 2024.08.14).

Na etapie losowania szkół, w każdej zbiorowości zastosowano warstwy implicite, które wyznaczały sposób uporządkowania placówek w operacie losowania. W przypadku szkół publicznych wykorzystano do tego celu dane o: województwie oraz wielkości miejscowości,
w której znajduje się szkoła. Placówki niepubliczne uporządkowano względem województwa, w którym się znajdują.

Schemat doboru przewidywał również zastosowanie dwóch prób rezerwowych na etapie losowania szkół. Placówki rezerwowe wybierano z tych samych warstw implicite,
co placówki dobrane do próby głównej. Starano się przy tym, aby jednostki pierwotnie wylosowane i rezerwowe były identyczne pod względem typu, wielkości miejscowości oraz województwa. Schemat losowania próby zakładał możliwość zastępowania wyłącznie niedostępnych szkół.

Dobór nauczycieli polegał na rekrutacji 10 osób pracujących w placówkach wylosowanych do badania uczniów, w tym na rekrutacji:

• wychowawcy klasy objętej badaniem (1 osoba)
• innych nauczycieli uczących w ostatnich klasach (9 osób).

Schemat ważenia próby

W celu zachowania reprezentacyjności i zminimalizowania odchyleń prób od struktury badanych zbiorowości, uzyskane zbiory danych uczniów oraz nauczycieli zostały poddane procedurze ważenia. W obu przypadkach starano się skorygować rozkłady cech placówek,
w których respondenci się uczą lub pracują. Źródłem informacji o populacji był Rejestru Szkół i Placówek Oświatowych Ministerstwa Edukacji Narodowej (stan na 2024.08.14). Wagi zostały wyznaczone przy użyciu iteracyjnej procedury ważenia wieńcowego (rim weighting)
z uwzględnieniem rozkładów następujących zmiennych:

• województwo
• typ placówki (branżowe szkoły I stopnia, licea ogólnokształcące, technika)
• rodzaj finansowania placówki (publiczna, prywatna)

Główne wnioski

• Nauczyciele są skłonni identyfikować się z religią katolicką w podobnym stopniu jak ogół Polaków. Pod tym względem różnice między uczniami i ich nauczycielami są podobne do tych, które dzielą młodzież i dorosłych Polaków. Z pewnością są to różnice o charakterze pokoleniowym. Wydaje się, że obecne pokolenie młodych ludzi, po wejściu w wiek dojrzały, nie osiągnie tego poziomu religijności i praktyk religijnych, jaki dziś charakteryzuje ich rodziców i nauczycieli.
• Dla nauczycieli, tak jak da uczniów, najważniejsze prawa człowieka, to prawa osobiste. Główne różnice między nauczycielami i uczniami dotyczą opinii na temat prawa do niezależnego sprawiedliwego sądu oraz prawa do ochrony zdrowia. Oba te prawa nauczyciele znacznie częściej niż uczniowie wskazują wśród najważniejszych dla siebie oraz wśród praw najsłabiej, najmniej w Polsce chronionych.
• Nauczyciele zdecydowanie rzadziej niż badana młodzież definiują „wolność religijną” w ujęciu humanistycznym, jako prawo do przyjmowania dowolnego światopoglądu, natomiast zdecydowanie częściej niż uczniowie określają ją jako prawo człowieka do uzewnętrzniania swojej religii, częściej też wskazują, że oznacza ona prawo każdego człowieka do wyznawania/przyjmowania religii według własnego wyboru.
• Podobnie jak przed dwoma laty, wśród nauczycieli przeważa przekonanie o równym traktowaniu w Polsce osób wierzących i niewierzących i opinia ta cieszy się większą akceptacją nauczycieli niż uczniów. Ci spośród nauczycieli którzy mają poczucie nierównego traktowania ze względu na wiarę bądź jej brak, wskazują – podobnie jak uczniowie – na uprzywilejowanie wierzących.
• Podobnie jak młodzież, zdecydowana większość nauczycieli uznaje, że prawa osób wierzących są w Polsce dobrze chronione. Inaczej jednak niż wśród uczniów I podobnie jak przed dwoma laty), w grupie nauczycieli przeważa przekonanie, że polskie państwo dobrze chroni również prawa osób niewierzących.
• Zdecydowana większość nauczycieli – podobnie jak młodzież i tak samo jak przed dwoma laty – nie zgadza się ze stwierdzeniem, że katolicy są dziś w Polsce wykluczani z życia społecznego.
• Podobnie jak przed dwoma laty, opinie nauczycieli na temat obecności Kościoła w życiu publicznym są zbieżne z opiniami uczniów: większość pedagogów postrzega udział Kościoła w życiu publicznym jako zbyt duży. W porównaniu z rokiem 2022 zmniejszyło się jednak nieco przekonanie nauczycieli o nadmiernej obecności Kościoła w życiu publicznym i – jednocześnie – przybyło osób oceniających, że jest ona zbyt mała.
• Podobnie, jak w 2022 r., nauczyciele częściej i bardziej zdecydowanie niż młodzież zgadzają się, że do zadań szkoły należy kształtowanie postaw etycznych i wychowanie patriotyczne uczniów, natomiast mają bardzo zbliżony do młodzieży, w przeważającej mierze krytyczny, stosunek do idei wychowania religijnego. Większość z nich ocenia swój wpływ na uczniów w dziedzinie wiary i religijności jako znikomy bądź nieistniejący.
• Nauczyciele mają znacznie bardziej pozytywną niż uczniowie wizję tego, jak w ich szkołach realizowana jest wolność sumienia i wyznania. Zdecydowanie przeważa wśród nich pogląd, że w ich szkołach jest ona przestrzegana, a uczniowie wierzący i niewierzący są traktowani przez kadrę nauczycielską w równy sposób. Wyniki te są bardzo zbliżone do tych sprzed dwóch lat.
• Podobnie jak młodzież, nauczyciele są generalnie sceptyczni wobec obecności symboliki religijnej w szkołach (w tym umieszczania krzyży). Podobnie jak w przypadku uczniów, również wśród nauczycieli obserwujemy jednak na przestrzeni ostatnich dwóch lat wzrost przychylnego nastawienia i spadek krytycyzmu wobec obecności krzyży w szkołach
  i generalnie umieszczania symboliki religijnej w organizowanych tam uroczystościach.
• Podobnie jak przed dwoma laty, nauczyciele znacznie częściej niż badana młodzież uważają, że najlepszą formą nauczania religii byłaby nieobowiązkowa katecheza
  w punktach katechetycznych przy parafiach, podczas gdy uczniowie zdecydowanie preferują nieobowiązkową religię w szkołach.
• Nauczyciele częściej niż uczniowie uważają za słuszne umieszczanie ocen z religii na świadectwie szkolnym. Są jednak zgodni z uczniami w kwestii rangi religii jako przedmiotu maturalnego – większość obu grup wypowiada się przeciwko możliwości zdawania egzaminu z religii na maturze.
• Wśród uczestniczących w badaniu nauczycieli przeważa akceptacja zarówno dla planowanych, jak i już wprowadzonych przez resort edukacji, zmian w nauczaniu religii
  w szkołach publicznych, w porównaniu z uczniami poziom poparcia jest jednak nieco niższy. Podobnie jak uczniowie, nauczyciele definiują wprowadzane zmiany raczej
  w kategoriach konstytucyjnego zapisu o neutralności światopoglądowej państwa niż ograniczenia prawa do wolności religijnej.

Droga do wolności. Raport z badania ilościowego uczniów szkół ponadpodstawowych

Celem projektu badawczego jest:

• zbadanie poziomu świadomości i postaw uczniów szkół ponadpodstawowych wobec wolności religijnej, sumienia i wyznania;
• analiza wpływu typu szkoły a także jej statusu (publiczna/prywatna) na praktyki związane z wolnością religijną wśród uczniów;
• zbieranie danych empirycznych, które mogą posłużyć do analizy trendów w zakresie wolności religijnej w edukacji;
• identyfikacja potrzeb edukacyjnych związanych z promowaniem tolerancji;
• promowanie dialogu na temat wolności religijnej wśród młodzieży;
• przygotowanie do dalszych badań naukowych w zakresie wolności religijnej.

Metodologia

Metoda badawcza:	Bezpośredni wywiad audytoryjny (PAPI) realizowany w szkołach podczas jednej godziny lekcyjnej
Termin realizacji:	18.09. – 30.10. 2024 r.
Liczba szkół /uczniów objętych badaniem	60 / 1266

Dobór próby

Na potrzeby badania podzielono zbiorowości uczniów oraz nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych, ze względu na typ placówki, w której się uczą lub pracują:

• branżowe szkoły I stopnia
• licea ogólnokształcące
• technika

oraz dodatkowo na placówki publiczne i prywatne. Próbę 60 placówek alokowano między wyróżnione subpopulacje w sposób proporcjonalny do ich szacowanej  liczebności na podstawie danych z Rejestru Szkół i Placówek Oświatowych Ministerstwa Edukacji Narodowej (stan na 2024.08.14).

Dobór uczniów przebiegał w ten sam sposób we wszystkich wyróżnionych zbiorowościach
i składał się z dwóch etapów:

• losowanie szkół
• losowanie jednego oddziału w każdej wybranej szkole

W pierwszym etapie losowano szkoły z prawdopodobieństwami proporcjonalnymi do szacowanej liczby uczniów ostatnich klas. Następnie z każdej dobranej szkoły losowano
w sposób prosty dokładnie jeden oddział spośród wszystkich oddziałów ostatnich klas.
W badaniu brali udział tylko uczniowie wybranego oddziału.

Na etapie losowania szkół, w każdej zbiorowości zastosowano warstwy implicite, które wyznaczały sposób uporządkowania placówek w operacie losowania. W przypadku szkół publicznych wykorzystano do tego celu dane o: województwie oraz wielkości miejscowości,
w której znajduje się szkoła. Placówki niepubliczne uporządkowano względem województwa, w którym się znajdują.

Schemat doboru przewidywał również zastosowanie dwóch prób rezerwowych na etapie losowania szkół. Placówki rezerwowe wybierano z tych samych warstw implicite,
co placówki dobrane do próby głównej. Starano się przy tym, aby jednostki pierwotnie wylosowane i rezerwowe były identyczne pod względem typu, wielkości miejscowości oraz województwa. Schemat losowania próby zakładał możliwość zastępowania wyłącznie niedostępnych szkół. Nie stosowano prób rezerwowych dla uczniów wybranych
w poszczególnych placówkach.

Schemat ważenia próby

W celu zachowania reprezentacyjności i zminimalizowania odchyleń prób od struktury badanych zbiorowości, uzyskane zbiory danych uczniów oraz nauczycieli zostały poddane procedurze ważenia. W obu przypadkach starano się skorygować rozkłady cech placówek,
w których respondenci się uczą lub pracują. Źródłem informacji o populacji był Rejestru Szkół i Placówek Oświatowych Ministerstwa Edukacji Narodowej (stan na 2024.08.14). Wagi zostały wyznaczone przy użyciu iteracyjnej procedury ważenia wieńcowego (rim weighting)
z uwzględnieniem rozkładów następujących zmiennych:

• województwo
• typ placówki (branżowe szkoły I stopnia, licea ogólnokształcące, technika)
• rodzaj finansowania placówki (publiczna, prywatna)

Główne wnioski 

• Podobnie jak dwa lata temu, wyraźna większość młodych ludzi identyfikuje się z religią katolicką. Prawie wszyscy badani są ochrzczeni i przystąpili do Pierwszej Komunii Świętej. ¾ przyjęła również sakrament bierzmowania. W porównaniu z ogółem dorosłych Polaków młodzież wyraźnie rzadziej deklaruje wiarę w Boga, częściej natomiast częściej używa określenia „niezdecydowany” lub „niewierzący”.
• Czynniki kształtujące przekonania młodych ludzi w dziedzinie religii i jej praktykowania pozostają takie same jak te, które zaobserwowaliśmy w badaniu przeprowadzonym w 2022 roku. Są to przede wszystkim wzory płynące od rodziców (zwłaszcza matki) i z najbliższego środowiska. Ponadto im mniejsza miejscowość, tym większe prawdopodobieństwo regularnych praktyk religijnych.
• Młodzież u progu formalnej dorosłości ceni sobie przede wszystkim prawa wolnościowe o charakterze osobistym: prawo decydowania o własnym życiu, prawo do życia oraz prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. W kwestii odczuwania wolności istnieje widoczny podział na sferę prywatną, gdzie młodzi ludzie doświadczają prawie całkowitej wolności, i sferę publiczną, gdzie odczuwają wyraźne ograniczenia wolności (w największym stopniu dotyczy to szkoły). W porównaniu z rokiem 2022 poczucie wolności wzrosło we wszystkich uwzględnionych w badaniu wymiarach, a w szczególności bardzo wyraźnie zwiększyło się  poczucie wolności w Polsce.
• Zdecydowana większość młodzieży postrzega kwestię wolności religijnej jako istotną w kontekście własnego życia. Wybierając najtrafniejszą definicję „wolności religijnej” najczęściej wskazują na prawo każdego człowieka do wiary lub niewiary (możliwości przyjmowania dowolnego światopoglądu). Osobiste poczucie wolności sumienia/ wolności religijnej kształtuje się na dość wysokim poziomie i jest nieco wyższe niż przed dwoma laty. Poczucie wolności sumienia i religii jest przede wszystkim domeną wierzących i praktykujących młodych katolików, natomiast pewne deficyty w tej sferze odczuwa młodzież niewierząca lub identyfikująca się z niechrześcijańskimi religiami.
• Świadomość istnienia gwarancji prawnych w zakresie wolności sumienia i wyznania jest wśród młodzieży niska, zarówno w odniesieniu do krajowych, jak międzynarodowych rozwiązań prawnych; w stosunku do 2022 r. świadomość ta jeszcze zmniejszyła się. 
• Pomimo pewnej poprawy ocen praktycznej realizacji konstytucyjnej zasady wolności sumienia w stosunku do 2022 r, w odczuciu młodych ludzi sfera ta wciąż pozostawia sporo  do życzenia: młodzież dostrzega istniejące w Polsce nierówności w traktowaniu osób o różnym światopoglądzie i o różnym wyznaniu, a jako grupy uprzywilejowane niezmiennie wskazywani są wierzący i katolicy. Oceny badanych wskazują na niewielką poprawę wizerunku Kościoła katolickiego wśród młodzieży w kwestii poszanowania przez tę instytucję zasady wolności religijnej.
• Podobnie jak dwa lata temu, większość uczniów uważa, że prawa osób wierzących są dobrze chronione przez polskie państwo. Znacząco wzrósł udział badanych pozytywnie oceniających poziom ochrony praw niewierzących. Tak jak wcześniej, zdecydowana większość uczniów nie ma poczucia, że katolicy są w Polsce wykluczani z życia społecznego.
• W ciągu ostatnich dwóch lat zaszły istotne zmiany w opiniach dotyczących relacji państwo – Kościół oraz obecności Kościoła w życiu publicznym. Uczniowie znacząco rzadziej niż w 2022 roku mają zastrzeżenia do realizacji w Polsce zasady neutralności światopoglądowej państwa, rzadziej mają poczucie, że udział Kościoła katolickiego w życiu publicznym w Polsce jest zbyt duży, z mniejszą dezaprobatą odnoszą się do oddziaływania Kościoła w sferze metapolityki przez wskazywanie zasad i wartości, na których powinno być ufundowane prawo oraz są mniej krytyczni w ocenach Kościoła jako instytucji i samych duchownych. Obserwowana poprawa postrzegania Kościoła i wzrost akceptacji jego obecności w życiu publicznym, choć istotny, nie oznacza jakościowej zmiany w jego odbiorze – Kościół i jego wpływ na życie publiczne nadal budzi w przeważającej mierze krytyczne opinie.
• Nastawienie do Kościoła i jego obecności w życiu publicznym zależ od przynależności konfesyjnej, osobistej wiary oraz religijności. W ciągu ostatnich dwóch lat uwypukliły się różnice w podejściu do tych kwestii w zależności od płci. Dziewczęta są zdecydowanie bardziej niż chłopcy krytyczne wobec Kościoła i jego udziału w życiu publicznym.
• Tak jak przed dwoma laty, zdecydowana większość badanych zgadza się, że przynajmniej w pewnym stopniu do zadań szkoły należy kształtowanie postaw etycznych uczniów, a także wzmacnianie ich poczucia tożsamości narodowej, czyli wychowanie patriotyczne, nie zgadzają się natomiast w większości na ingerencję szkoły w ich tożsamość religijną czyli wychowanie religijne.
• Wśród uczniów niezmiennie przeważa pozytywna ocena poziomu przestrzegania przez ich szkoły wolności sumienia i wyznania. Większość badanych nie spotkała się w toku swojej edukacji ze zjawiskiem szykanowania uczniów ze względu na ich światopogląd; jeśli jednak takie sytuacje miały miejsce, zdecydowanie częściej dotyczyły uczniów niewierzących lub wyznania innego niż katolickie.
• Pomimo tego, że krzyże są obecne w znacznej większości szkół, uczniowie w przeważającej mierze są krytyczni wobec umieszczania w przestrzeni szkolnej wszelkich symboli religijnych (w tym krzyża), z uwagi na poszanowanie dla osób różnych wyznań i niewierzących. Ogólnie rzecz biorąc na przestrzeni ostatnich dwóch lat obserwujemy jednak zmniejszenie krytycznego i wzrost przychylnego nastawienia do obecności symboliki religijnej w szkołach.
• Uczestnictwo w szkolnej katechezie deklaruje mniej więcej połowa uczniów ostatnich klas szkół ponadpodstawowych, co oznacza to kilkuprocentowy spadek od 2022 roku. Wśród młodzieży, która obecnie nie uczestniczy w szkolnej katechezie zdecydowanie dominują tacy, którzy zrezygnowali z udziału w niej na jakimś etapie edukacji.
• Podobnie jak przed dwoma laty, młodzież opowiada się raczej za obniżeniem rangi religii w systemie edukacji, w większości sprzeciwiając się nadaniu religii statusu przedmiotu maturalnego i umieszczaniu na świadectwie oceny z religii.
• Zdecydowana większość uczniów uczestniczących w badaniu akceptuje zarówno planowane, jak i już wprowadzone przez resort edukacji zmiany w nauczaniu religii w szkołach publicznych. Wśród tych, którzy umieją odnieść się do kwestii zmian w kontekście wolności religijnej dominuje opinia, że są one wyrazem realizacji konstytucyjnego zapisu o neutralności światopoglądowej państwa.