Badanie Wolności Religijnej

Uzasadnienie tematu badania

Wolność religijna, będąca przedmiotem projektowanych badań, jest kategorią ze wszech miar skomplikowaną, ponieważ zawiera pojęcia wymagające zdefiniowania, choć akurat z trudem poddające się takiemu zabiegowi z uwagi na wysoki stopień ich zideologizowania. Przez co należy mieć na myśli, że są one przedmiotem wielorakiego i bardzo głębokiego sporu nie tylko teoretycznego, ale też światopoglądowego, ideologicznego i politycznego, naszym zaś zamiarem jest uwolnienie badań od tego. Drugą, ważną przyczyną jest teoretyczna złożoność i nieostrość poszczególnych pojęć, jak i całego terminu. Wolność religijna dotyczy z jednej strony kwestii o charakterze prawnym i instytucjonalnym, ale z drugiej strony najbardziej intymnych wymiarów człowieczeństwa, fundamentalnych dla każdego przekonań osobistych, zakorzenionych głęboko w indywidualnych procesach psychicznych.

Cel badania

• Cel poznawczy: identyfikacja, na podstawie dotychczasowych badań, badań własnych, poziomu postaw wobec wolności religijnej i ich uwarunkowań w polskim społeczeństwie.
• Cel praktyczny: przygotowanie, na podstawie uzyskanych danych naukowych, rekomendacji oddziaływania, interwencji.

Koncepcja Metodologiczna Badania

Pierwszy etap badań – model teoretyczny

Znaczenie wolności religijnej i ostrość z jaką możemy stwierdzić, iż stanowi ona problem społeczny, ale także kulturowy oraz psychologiczny, wymaga zrozumienia jego kontekstów, jak i kontekstów zjawisk cywilizacyjnych, kulturowych, społecznych i mentalnych, jakie mu towarzyszą. Pierwszy etap badań, studiów teoretycznych, to uwzględnił. Na wstępie określono napięcia, wyzwania i problemy społeczne, kulturowe i psychologiczne, których istnienie intuicyjnie i zdrowo-rozsądkowo rozpoznajemy. Jednak angażowanie środków, czasu i pracy w podobne badania wymagało wiedzy pogłębionej. Temu właśnie służył pierwszy etap badań. Badania empiryczne trzeba oparto o solidną wiedzę, popartą wyprzedzającymi główne procedury badawcze badaniami wstępnymi (pilotaż, rozmowa- wywiad). Zauważono potrzebę przyjęcia wyjściowo takiego punktu, który pozwolił  syntetycznie i analitycznie, we wzajemnym powiązaniu, badać i rozumieć fenomen  wolności religijnej. Efektem pierwszego etapu badań są założenia epistemologiczne i metodologiczne. Posłużyły one bezpośrednio planowaniu metod i narzędzi badań empirycznych. Model teoretyczny jest „kompatybilny” z procedurą empiryczną i jest użytecznym narzędziem analizy i interpretacji wyników tych badań.

Drugi etap badań – badania empiryczne

W ramach projektu została wypracowana specjalna dla badania wolności religijnej metodologia badawcza. Uwzględniająca pełny cykl postępowania badania empirycznego. Jego rozwinięcie i uzasadnienie jest jednym z wyników prac w zakresie projektu w I Etapie badań. W ramach tego etapu przewidziano wypracowanie, rozwinięcie, uzasadnienie, a w ramach II Etapu zastosowanie i tym samym weryfikację stosowalności i użyteczności badawczej Procedury Badań Ilościowych Przemiennie Wspomaganej Badaniami Jakościowymi i Pilotażowymi – którą specjalnie na potrzeby tego projektu opracowano, wstępne badania jakościowe, będą spełniały funkcje pilotażowe. Ich celem było zebranie materiału pozwalającego na kompetentne i ugruntowane w rzeczywistości (real) przygotowanie właściwych narzędzi badawczych, które poprzedził właściwy pilotaż. Po przeprowadzeniu badań ilościowych zostały zastosowane następne badania jakościowe, które pozwoliły jak najrzetelniej, w zgodzie z rzeczywistością i najpełniej wnioskować 
i interpretować na podstawie uzyskanych wyników ilościowych.

Procedura badań ilościowych przemiennie wspomagana 
badaniami jakościowymi i pilotażowymi:

• Wstępne badania jakościowe
• Wstępny pilotaż
• Konstrukcja narzędzi badawczych
• Pilotaż właściwy
• Badania ilościowe
• Wstępne (robocze) wnioskowanie i interpretacja wyników
• Korekcyjne badania jakościowe
• Ostateczne wnioski i interpretacja (raport)

Trzeci etap badań – wnioski, opracowanie raportu

Raport zawiera trzy konteksty wyjaśniające:

Pierwszy kontekst, wielkiego kryzysu cywilizacyjnego naszych czasów, który narusza wszystkie wymiary życia ludzi teraźniejszych. Stawiają one w nowej sytuacji kwestie: religijności, wolności i podmiotowości człowieka i grup społecznych. Wspomniany kryzys cywilizacyjny stwarza niezwykle trudne i nieprzewidywalne środowiskopsychologiczneczłowiekowi – kryzys mentalny wyznacza nowy kontekst religijności oraz stanowi o faktycznym poczuciu wolności; sama wolność, a wolność religijna w szczególności, podlega tym procesom cywilizacyjnym – jej zrozumienie w czasach współczesnych wymaga głębokiego rozważenia i zdefiniowania na nowo. Najistotniejszymi procesami obecnych przemian cywilizacyjnych jest globalizacja, sekularyzacja i rozrost kultury masowej. Co ma oczywiście kluczowe znaczenie dla stanu religijności.

Drugi kontekst, kryzys cywilizacyjny i kryzys mentalny człowieka, a zwłaszcza jego silnej deprywacji potrzeb bezpieczeństwa, miłości, tożsamości, sensu i znaczenia – co znowu ma kluczowy wpływ na fenomen religijności, jako zjawisko społeczno-kulturowe, ale także duchowe.

Trzeci kontekst, przemiany jakim ulegają formy i sposób pojmowania Boga, a także formy religijności. Rozumienie wolności oraz zmieniające się realne konteksty wolności. Wolność stała się najważniejszą wartością współczesnego człowieka. Jednak 
w rzeczywistości, choć w wielu sferach wcześniej ograniczanych wieloma tabu, normami, zakazami i nakazami (w tym religijnymi) dziś istotnie posiadamy więcej wolności, 
a niekiedy jest ona wręcz nieograniczona, to jednak w wielu innych tracimy częściowo lub całkiem tę wolność. Dla nas pytaniem kluczowym jest oczywiście kwestia wolności religijnej.

Harmonogram działania

I. Opis postępowania badawczego w ramach przyjętego modelu.

Punktem wyjścia procesu badawczego były wstępne badania jakościowe, których celem było doprecyzowanie ogólnej strukturalizacji obszaru eksplantacji a także stanowią podstawę konstrukcji narzędzi badawczych wykorzystanych 
w badaniach ilościowych. Konstrukcja narzędzi badawczych została zrealizowana przez zespół badawczy w oparciu o wyniki badań fokusowych. Następnie zostały przeprowadzone badania pilotażowe, których celem była ostateczna weryfikacja narzędzi badawczych. Kolejnym etapem w postępowaniu wyjaśniającym były zasadnicze badania ilościowe stanowiące asumpt do roboczego wnioskowania 
i wstępnej interpretacji wyników. Zakres wstępnych badań jakościowych (fokus 1)  różni się od korelacyjnych badań jakościowych (fokus 2).

II. Ogólna strukturalizacja obszaru wyjaśniania we wstępnych badaniach jakościowych (fokus 1)

Strukturalizacja obszaru wyjaśniania we wstępnych badaniach pilotażowych opierała się na następujących kwestiach problemowych:

1. Sposób rozumienia terminu wiara.

2. Sposób rozumienia terminu transcendencja.

3. Sposób pojmowania religijności.

4. Pojmowanie i ocena procesu sekularyzacji.

5. Indywidualne odniesienia do zagadnienia duchowości człowieka.

6. Zjawisko stygmatyzacji religijnej – sposoby postrzegania i ich implikacje w wymiarach indywidualnych i zbiorowych życia społecznego.

7. Problematyka indywidualnej ekspozycji wyznania w przestrzeni publicznej.

8. Przejawy dyskryminacji wyznaniowej w życiu towarzyskim i zawodowym.

9. Eliminacja symboli religijnych z przestrzeni publicznej.

10. Postrzeganie dyspozycji normatywnych w obszarze podstawowych wartości – wiara, życie ludzkie, małżeństwo.

Strukturalizacja obszaru wyjaśniania w korelacyjnych badaniach jakościowych (fokus 2) była opracowana przez zespół badawczy po uwzględnieniu wyniku badań ilościowych. Ponadto w obszarze badań jakościowych zastosowano analizę dokumentów oraz 
- w zależności od  potrzeb wynikających ze stopnia realizacji celów badań –  uzupełniające wywiady pogłębione.

III. Metody pozyskiwania danych empirycznych i próba w badaniach ilościowych

Badania przeprowadzono z wykorzystaniem metody standaryzowanego wywiadu socjologicznego realizowanego z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu, który zawierał pytania zamknięte, półotwarte i otwarte.

Badania ilościowe zostały zrealizowane w układzie pięciu makroregionów wyodrębnionych 
z uwzględnieniem zróżnicowań terytorialnych w zakresie aspektów społeczno-ekonomicznych i kulturowych w taki sposób, aby możliwe było odwzorowanie w jak najwyższym stopniu cech populacji generalnej, którą stanowili obywatele Rzeczypospolitej Polskiej powyżej 18 roku życia. Wyodrębniono pięć makroregionów 
w następujący sposób:

1. Makroregion północno-zachodni: zachodniopomorskie, pomorskie, lubuskie.

2. Makroregion południowo-zachodni: dolnośląskie, opolskie, śląskie.

3. Makroregion centralny: wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, łódzkie.

4. Makroregion północno-wschodni: warmińsko-mazurskie, podlaskie, mazowieckie.

5. Makroregion południowo-wschodni: lubelskie, podkarpackie, małopolskie, świętokrzyskie.

Do zagregowanego zbioru danych zostało zakwalifikowanych z próby brutto 1100 jednostkowych pomiarów. Zatem analityczny zbiór danych liczył N=1100 i był wielkością próby przyjętą do opracowania raportu z badań oraz jest parametrem przyjętym jako wymagany poziom realizacyjny.

 Zaprezentowany powyżej model badań nad zagadnieniem religijności jawi się jako koherentny zarówno w aspekcie przedmiotowym jak i realizacyjnym. Zastosowanie wielości metod, w szczególności zaś procedury badań ilościowych przemiennie wspomaganych badaniami jakościowymi i pilotażowymi, zapewnia wysoką adekwatność uzyskanych wyników i jest zgodna z paradygmatem realizmu krytycznego. Zatem zrealizowane badania nie są nacechowane „powierzchownością sondażową” bowiem zastosowanie permanentnej, etapowej weryfikacji wątków poznawczych stworzyło możliwość poszukiwania i docierania do istoty zjawisk i procesów podlegających identyfikacji w ramach badań.

Do pobrania: Raport końcowy z badań realizowanych na zlecenie UCBWR w zakresie tematyki wolności religijnej [pdf]